CHƯƠNG THỨ NHẤT

VAI TRÒ VÀ NỘI DUNG NGHIỆP VỤ CHO VAY TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC TỔ CHỨC TÍN DỤNG

 
1.1- Khái niệm nghiệp vụ cho vay của ngân hàng.
Các chế độ xã hội khác nhau thì hình thành các quan hệ tín dụng khác nhau và ngày càng trở lên đa dạng, phong phú. Hình thức tín dụng đầu tiên trong lịch sử là tín dụng nặng lãi, ra đời và tồn tại trong suốt thời kỳ chiếm hữu nô lệ và phát triển trong chế độ phong kiến. Cơ sở tồn tại của tín dụng nặng lại là nền sản xuất nhỏ, lạc hậu, phân tán, phụ thuộc vào điều kiện thiên nhiên, đời sống bấp bênh, sản phẩm dư thừa hạn chế, trong khi đó nhu cầu cần được bổ sung lại rất phổ biến. Những người có khả năng cho vay là những người giàu có nhiều quyền lực: chủ nô, quý tộc, quan lại, địa chủ, nhà thờ và những người chuyên nghề cho vay nặng lãi. Những người đi vay, phần lớn là nông dân, thợ thủ công và những người buôn bán hàng hoá nhỏ cần tiền để giải quyết nhu cầu cấp bách trong việc duy trì cuộc sống tối thiểu cần thiết.
Muốn được vay họ phải cầm cố mảnh đất, trâu bò, nhà cửa nếu không trả được sẽ bị tước đoạt hết những tài sản đó. Ngoài ra vua chúa quý tộc phong kiến cũng đi vay để đáp ứng nhu cầu ăn chơi xa xỉ như xây dựng lâu đài, tổ chức lễ hôi, mua đồ trang sức ... Để có tiền trả nợ họ ra sức bóc lột nông dân, thợ thủ công bằng sưu cao, thuế nặng. Như vậy đặc điểm của tín dụng nặng lãi chính là lãi suất cao. Cao vô hạn độ, nó không chỉ là sản phẩm thặng dư mà còn ăn thâm vào sản phẩm cần thiết của người lao động. Chính vì thế tín dụng nặng lãi trở thành một hình thức tín dụng tiêu dùng, thể hiện trong mục đích của việc sử dụng tiền vay đối với cả người nghèo khổ và người giầu có. Với tính chất nặng lãi, tín dụng nặng lãi đã phá huỷ sự giầu có của xã hội, đối lập với sự phất triển của xã hội, nhưng vẫn tồn tại vì nhu cầu vay thì lớn trong khi đó khả năng cho vay lại hạn chế. Mặt khác, với người đi vay là những người nghèo khổ, nó là nhu cầu tối thiểu cần thiết không thể trì hoãn được. Còn với những người giầu có thì nguồn trả nợ là từ việc nâng cao sưu thuế nên không cần quan tâm đến lãi suất.
Cho vay nặng lãi với hình thức vận động của vốn trong quan hệ cho vay biểu hiện rất đa dạng;
- Cho vay bằng hiện vật, thu nợ bằng hiện vật (cho vay vào thời kỳ giáp hạt, khi đến vụ thu hoạch thu nợ bằng thóc) hoặc thu nợ bằng tiền, bằng ngày công lao động.
- Cho vay bằng tiền, thu nợ bằng hiện vật, bằng ngày công lao động hoặc bằng tiền.
Tuỳ theo từng hình thức vận động của vốn mà tín dụng nặng lãi thích hợp với nông thôn hay thành thị. Nhưng do tính chất là tín dụng nặng lãi nên nó phát huy tác dụng hai mặt. Một mặt nó tàn phá sức sản xuất, kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất, vì nó cố bám lấy nền sản xuất nhỏ, lạc hậu, phân tán là điều kiện cho nó tồn tại. Mặt khác nó góp phần tạo ra tiền đề vật chất cho sự ra đời của tư bản chủ nghĩa, vì nó làm cho của cải xã hội tập trung vào trong tay một số người, trong khi đó những ngườ vay nặng lãi không trả được, bị mất hết tài sản và trở thành người làm thuê và đó chính là giai cấp vô sản. Tuy vậy tín dụng nặng lãi vẫn là vật cản đối với sự phát triển của tư bản công nghiệp. Trong lịch sử, để tồn tại và phát triển các nhà tư bản đã phải đấu tranh lâu dài hàng thế kỷ để buộc những người cho vay nặng lãi hạ mức lãi suất dưới mức lợi nhuận bình quân. Những cuộc đấu tranh này lúc đầu dựa trên cơ sở luật pháp và tôn giáo nhưng không đạt hiệu quả hoặc hiệu quả thấp. Chỉ còn cách thủ tiêu vai trò độc quyền tín dụng của những người cho vay nặng lãi, tức là lập ra hệ thống tín dụng của giai cấp tư sản với các hình thức đa dạng phong phú. Tuy vậy hình thức tín dụng tư bản chủ nghĩa chỉ có tác dụng hạn chế, đẩy lùi mà không xoá bỏ hoàn toàn tín dụng nặng lãi. Cho đến ngày nay tín dụng nặng lãi còn tồn tại ở các nước kinh tế kém phát triển do ảnh hưởng của chế độ phong kiến. Mức thu nhập của người lao động thấp, hệ thống tín dụng chưa phát triển đến các vùng nông thôn, miền núi.
Bất cứ xã hội nào còn sản xuất hàng hoá thì vẫn có sự tồn tại của tín dụng và sự hoạt động của nó. Nguyên nhân khách quan của sự tồn tại và phát triển tín dụng là đặc điểm tuần hoàn vốn tiền tệ trong quá trình tái sản xuất xã hội đã xuất hiện mâu thuẫn: trong lúc có một bộ phận vốn tiền tệ nhàn rỗi được giải phóng khỏi quá trình tái sản xuất ở doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân này thì ở các chủ thể khác lại có nhu cầu thiếu vốn cần được bổ sung.
Vốn tiền tệ nhàn rỗi xuất hiện ở từng doanh nghiệp do tuần hoàn của vốn cố định dưới hình thức vốn khấu hao trong thời gian chưa sử dụng để mua máy móc thiết bị mới hoặc chưa có nhu cầu sửa chữa lớn tài sản cố định, trong  khi việc tính khấu hao được tiến hành một cách thường xuyên. Tuần hoàn của vốn lưu động cũng xuất hiện vốn tiền tệ nhàn rỗi tạm thời do chênh lệch về số lượng, thời gian giữa việc tiêu thụ sản phẩm và mua nguyên vật liệu (đã tiêu thụ sản phẩm nhưng chưa có nhu mua nguyên vật liệu hoặc bán nhiều hơn mua). Do có những khoản phải trả nhưng chưa trả (lương ...) phải nộp nhưng chưa nộp (thuế ...) hoặc những khoản vốn tiền tệ nhàn rỗi hình thành trong quan hệ thanh toán với các hình thức thanh toán khác nhau (nhận tiền nhưng chưa giao hàng hoặc nhận hàng nhưng chưa phải trả tiền).
Trong toàn xã hội cũng xuất hiện một bộ phận vốn tiền tệ nhàn rỗi do chênh lệch về số lượng và thời gian trong việc thu, chi của các cơ quan đoàn thể, các tổ chức xã hội, kể cả ngân sách Nhà nước. Đặc biệt là bộ phận tiền nhàn rỗi dưới hình thức tiền để dành của mọi tầng lớp dân cư trong xã hội. Trong khi có những bộ phận vốn tiền tệ nhàn rỗi nằm rải rác ở các chủ thể kinh tế này thì ở các chủ thể kinh tế khác lại có nhu cầu thiếu vốn cần được bổ sung. Các doanh nghiệp thiếu vốn cố định khi cần thay thế máy móc thiết bị mới hoặc có nhu cầu sửa chữa lớn tài sản cố định mà chưa tính đủ khấu hao. Mặt khác, doanh nghiệp lại có nhu cầu mở rộng phạm vi, quy mô sản xuất kinh doanh, nhu cầu cải tiến kỹ thuật hợp lý hoá sản xuất hoặc chuyển dịch vốn sang các ngành kinh doanh khác.Nhu cầu vốn lưu động cần được bổ sung do chưa tiêu thụ được sản phẩm hàng hoá mà đã có nhu cầu mua nguyên vật liệu hoặc bán ít hơn mua. Điều này đặc biệt cần thiết với những doanh nghiệp hoạt động kinh doanh mang tính chất thời vụ.
Thiếu vốn cần được bổ sung không chỉ là nhu cầu đối với các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực sản xuất, lưu thông mà còn là nhu cầu bổ sung thiếu hụt tạm thời giữa thu và chi của các tổ  chức cá nhân khác trong xã hội, kể cả ngân sách nhà nước. Nó cũng không chỉ là nhu cầu đầu tư cho lĩnh vực sản xuất, lưu thông mà còn là nhu cầu cần thiết cho tiêu dùng.
Mâu thuẫn giữa hiện tượng thừa thiếu vốn tiền tệ trong xã hội phát sinh trong khi quá trình sản xuất lưu thông hàng hoá cần được duy trì một cách đều đặn thường xuyên đòi hỏi phải có tín dụng để giải quyết mâu thuẫn đó đồng thời trở thành cầu nối giữa nhu cầu tiết kiệm và đầu tư bằng các hình thức tín dụng thích hợp.
Trong khi còn tồn tại hai hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa, vận động của tín dụng thích hợp với từng hệ thống. Tín dụng tư bản chủ nghĩa với sự vận động của tư bản cho vay là hình thức vận động của vốn tín dụng TBCN. Tư  bản cho vay là tư bản tiền tệ mà người sở hữu nó đem cho vay để thu lợi tức trên cơ sở bóc lột lao động làm thuê. Nguồn hình thành tư bản cho vay chính là tư bản tiền tệ nhàn rỗi giải phóng khỏi quá trình tái sản xuất xã hội; tư bản tiền tệ của những nhà tư bản chuyên dùng vào lĩnh vực kinh doanh tiền tệ tín dụng bằng cách cho vay trực tiếp hoặc gửi ngân hàng - ngoài ra là tiền để dành của các tầng lớp dân cư trong xã hội đã biến hành tư bản cho vay.
Tư bản cho vay với những đặc điểm cơ bản đã được Mác phân tích một cách đầy đủ đó là tư bản sở hữu đối lập với tư bản chức năng nghĩa là tư bản sở hữu thì không sử dụng còn nguồn sử dụng lại không có quyền sở hữu.
- Tư bản cho vay là tư bản được xem như hàng hoá do có những đặc điểm giống và khác so với hàng hoá thông thường. Tư bản cho vay giống hàng hóa thông thường vì người ta đều cần đến giá trị sử dụng mà giá trị sử dụng của tư bản cho vay chính là khả năng đầu tư sinh lời hoặc để đáp ứng nhu cầu mua sắm các mặt hàng tiêu dùng cần thiết. Đồng thời tư bản cho vay cũng có giá cả là lợi tức tín dụng được tính trên cơ sở lãi suất tín dụng mà lãi suất cũng chịu sự tác động của quan hệ cung cầu về vốn tín dụng trên thị trường. Tư bản cho vay khác hàng hoá thông vì khi bán hàng hóa thông thường người bán mất cả quyền sở hữu và quyền sử dụng. Còn trong quan hệ tín dụng người cho vay không mất đi quyền sở hữu mà chỉ mất quyền sử dụng nhưng không phải là vĩnh viễn mà chỉ mất quyền sử dụng trong một thời gian nhất định theo thời gian cho vay. Mặt khác giá cả hàng hoá thông thường là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hoá còn lợi tức tín dụng độc lập tương đối so với giá trị hàng hoá, nó chỉ là phần người đi vay trả thêm cho người cho vay cho việc sử dụng số tiền đã vay.
- Tư bản cho vay có hình thức chuyển nhượng và vận động đặc biết (theo công thức vận động T - T')
 
Công thức vận động của tư bản sản xuất:
                TLSX
T - H                   ( ....... H' - T'
                 SLĐ
Vận động của tư bản lưu thông T- H - T'
Vận động của tư bản cho vay    T - T'   
Trong công thức vận động T - T' quá trình sản xuất lưu thông đã bị che lấp và dấu kín, ở đây tiền dường như đã tự lớn lên mà không hề có sự tham gia vào lĩnh vực sản xuất lưu thông. Nhưng trên thực tế người đi vay đã dùng tiền vay đầu tư vào sản xuất lưu thông để thu lợi nhuận và phân chia cho nhà tư bản cho vay một phần. Như vậy tư bản cho vay là một hình thức tuỳ thuộc vào tư bản sản xuất lưu thông.
Tư bản cho vay là tư bản ăn bám nhất và được sùng bái nhất vì nhà tư bản cho vay không hề tham gia vào lĩnh vực sản xuất lưu thông cũng không làm công tác quản lý lãnh đạo nhưng vẫn thu được lợi tức. Đặc biệt công thức vận động T- T' đã làm cho tư bản cho vay có sức mạnh huyền bí, kỳ diệu và trở thành một hình thức tư bản được sùng bái nhất. Cho đến nay các nước đều hướng nền kinh  tế phát triển theo cơ chế thị trường, người ta chỉ quan tâm đến tín dụng trong nền kinh tế thị trường mà không phân biệt tín dụng tư bản chủ nghĩa và tín dụng xã hội chủ nghĩa. Trong nền kinh tế thị trường tín dụng ngày càng mở rộng, chủ thể tham gia trong quan hệ tín dụng bao gồm cả các cá nhân, doanh nghiệp và cả nhà nước trung ương cũng như địa phương. Quan hệ tín dụng được mở rộng cả đối tượng và quy mô thể hiện ở các mặt sau:
- Các tổ chức tín dụng Ngân hàng và các tổ chức tài chính tín dụng khác phát triển mạnh ở khắp mọi nơi.
- Các doanh nghiệp đều sử dụng vốn tín dụng với các hình thức khác nhau: vay Ngân hàng, mua chịu hàng hoá, phát hành trái phiếu...
- Thu nhập của các thành viên trong xã hội có khả năng ngày càng tăng nên càng có nhiều người tham gia vào quan hệ tín dụng. Với tư cách là người cho vay, các cá nhân gửi tiền vào Ngân hàng, quỹ tiết kiệm, mua trái phiếu doanh nghiệp và trái phiếu Nhà nước... Với tư cách là người đi vay, ngày càng có nhiều người vay vốn Ngân hàng  hoặc vay trên thị trường vốn để phục vụ nhu cầu phát triển sản xuất lưu thông hoặc đáp ứng nhu cầu tiêu dùng.
Cùng với việc mở rộng các quan hệ tín dụng, hình thức tín dụng ngày càng trở nên đa dạng phong phú như tín dụng thương mại, tín dụng Ngân hàng, tín dụng nhà nước, tín dụng hợp tác xã...
Có thể khái niệm tín dụng bằng các cách khác nhau. Theo cách đơn giản nhất: Tín dụng là quan hệ vay mượn trên nguyên tắc hoàn trả cả vốn lẫn lãi giữa người đi vay và người cho vay.
Tín dụng theo quan điểm của các nhà kinh tế học hiện đại là trên cơ sở lòng tin, nghĩa là người cho vay tin tưởng vào người đi vay sẽ sử dụng vốn có hiệu quả và hoàn trả đúng thời hạn cả vốn lẫn lãi.
Mặc dù có những khái niệm về tín dụng theo cách diễn đạt khác nhau nhưng có thể nêu một cách tổng quát: Tín dụng là một quan hệ kinh tế trong đó có sự chuyển nhượng tạm thời một lượng giá trị (hình thái tiền tệ hay hiện vật) từ người sở hữu sang người sử dụng để sau một thời gian thu hồi về một lượng giá trị lớn hơn lượng giá trị ban đầu với những điều kiện mà hai bên thoả thuận với nhau.
Tín dụng Ngân hàng là quan hệ tín dụng bằng tiền tệ giữa một bên là Ngân hàng, một tổ chức chuyên kinh doanh trên lĩnh vực tiền tệ với một bên là tất cả các tổ chức cá nhân trong xã hội trong đó Ngân hàng giữ vai trò vừa là người đi vay vừa là người cho vay.
Với tư cách là người đi vay, Ngân hàng huy động mọi nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi trong xã hội bằng hình thức nhận tiền gửi của các doanh nghiệp , các tổ chức cá nhân hoặc phát hành chứng chỉ tiền gửi, trái phiếu để huy động vốn trong xã hội.
Với tư cách là người cho vay, Ngân hàng đáp ứng nhu cầu vốn cho các doanh nghiệp , tổ chức, cá nhân khi có nhu cầu thiếu vốn cần được bổ sung trong hoạt động sản xuất kinh doanh và tiêu dùng. Với vai trò này tín dụng ngân hàng đã thực hiện chức năng phân phối lại vốn tiền tệ để đáp ứng yêu cầu tái sản xuất xã hội - cơ sở khách quan để hình thành chức năng phân phối lại vốn tiền tệ của tín dụng ngân hàng chính là do đặc điểm tuần hoàn vốn trong quá trình tái sản xuất xã hội đã thường xuyên xuất hiện hiện tượng tạm thời thừa vốn ở các tổ chức cá nhân này, trong khi ở những tổ chức cá nhân khác lại có nhu cầu thiếu vốn cần được bổ sung. Hiện tượng thừa thiếu vốn phát sinh do có sự chênh lệch về thời gian, số lượng giữa các khoản thu nhập và chi tiêu ở tất cả các tổ chức, cá nhân trong khi quá trình tái sản xuất đòi hỏi phải được tiến hành liên tục. Tín dụng thương mại cũng đã giải quyết quan hệ trực tiếp giữa những doanh nghiệp cần tiêu thụ sản phẩm hàng hoá với những doanh nghiệp có nhu cầu sử dụng cho sản xuất lưu thông mà chưa có tiền. Nhưng do hạn chế của tín dụng thương mại đã không đáp ứng được yêu cầu tập trung mọi nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi trong xã hội để đáp ứng nhu cầu vay vốn với khối lượng thời hạn khác nhau. Chỉ có ngân hàng là tổ chức chuyên kinh doanh trên lĩnh vực tiền tệ mới có khả năng giải quyết mâu thuẫn đó khi ngân hàng giữ vai trò vừa là người đi vay vừa là người cho vay.
      Như vậy, cho vay là một hình thức của cấp tín dụng, theo đó tổ chức tín dụng giao cho khách hàng một khoản tiền để sử dụng vào mục đích và thời gian nhất định theo thoả thuận với nguyên tắc có hoàn trả cả gốc và lãi
l.2. Nội dung nghiệp vụ cho vay của Ngân hàng.
Theo khái niệm trên đây thì nội dung của nghiệp vụ cho vay của ngân hàng và các tổ chức tín dụng có thể hiểu như sau:
       l.2.1. Đặc điểm của tín dụng ngân hàng:
       - Tín dụng ngân hàng là quan hệ tín dụng giữa các ngân hàng với các doanh nghiệp và giữa các ngân hàng với nhau được thực hiện dưới hình thức tiền tệ.
Tín dụng ngân hàng mang các đặc trưng cơ bản sau đây:
- Đối tượng cho vay là vốn tiền tệ. Số vốn này không nằm trong quá trình tuần hoàn của chu kỳ sản xuất kinh doanh mà là một loại vốn riêng biệt: vốn nhàn rỗi dùng để cho vay.
- Chủ thể vay vốn chủ yếu là các doanh nghiệp.Trong một số trường hợp các ngân hàng cũng tiến hành đi vay của nhau. Chủ thể cho vay là các ngân hàng và công ty tài chính.
- Tín dụng ngân hàng vận động không hoàn toàn thống nhất với sự vận động của quá trình sản xuất kinh doanh thời kỳ sản xuất phát triển, nhu cầu về vốn vay rất lớn nhưng khả năng cung cấp vốn vay lại có hạn vì trong quá trình cạnh tranh người ta đều đổ xô vào việc đầu tư sản xuất nên cần nhiều vốn. Ngược lại số người có tiền đem gửi lại rất ít.
Thời kỳ khủng hoảng, trì trệ sản xuất, khả năng cung cấp vốn vay lại rất lớn vì nhiều người không bỏ vào sản xuất mà đem gửi ngân hàng. Trong khi đó, nhu cầu về vốn vay lại giảm vì không có lĩnh vực nào đầu tư có lợi , lúc này chỉ có một số ít người đi vay để đảm bảo khả năng thanh toán khỏi bị phá sản.
- Từ những đặc điểm trên mà tín dụng ngân hàng đã khắc phục được các hạn chế của tín dụng thương mại. Tín dụng ngân hàng với nguồn vốn rất lớn và vốn bằng tiền đã giải quyết linh hoạt mọi nhu cầu vốn phát sinh và ngày càng giữ vị trí quan trọng.
   1.2.2. Nghiệp vụ cho vay của ngân hàng thương mại và các tổ chức tín dụng đảm bảo các nguyên tắc cơ bản sau đây:
Một: sử dụng vốn vay đúng mục đích để thoả thuận trong hợp đồng tín dụng (cho vay có mục đích, có kế hoạch và có hiệu quả).
Cho vay có kế hoạch, có mục đích và có hiệu quả. Tức là, các đơn vị có nhu cầu vay vốn của Ngân hàng đều phải có kế hoạch, đơn xin vay gửi ngân hàng với đầy đủ các nội dung sau: Số tiền vay, thời hạn sử dụng vốn vay, mục đích sử dụng vốn vay và tính hiệu quả của vốn vay ngân hàng. Trên cơ sở đó ngân hàng kiểm tra xem xét, nếu thấy đồng vốn vay ngân hàng đem lại hiệu quả kinh tế và trả nợ đúng hạn thì mới quyết định cho vay. Mặt khác trên cơ sở kế hoạch xin vay vốn của người xin vay, bản thân ngân hàng phải xây dựng kế hoạch cho vay vốn của mình để chủ động trong việc đầu tư tín dụng. Nguyên tắc đảm bảo cho khách hàng vay vốn có đủ vốn và vay vốn có kế hoạch. Đồng thời nguyên tắc này nhằm tiết kiệm đồng vốn, đầu tư vốn có trọng điểm và có hiệu quả kinh tế cao. Ngoài ra nó còn tăng cường sự giám đốc bằng đồng tiền của ngân hàng đối với đơn vị vay vốn của ngân hàng.
Trường hợp khách hàng có nhu cầu vay vốn phát sinh ngoài kế hoạch, ngân hàng xét thấy cần thiết và hợp lý, cân đối với nguồn vốn của mình, có thể cho vay bổ sung cho người vay. Vốn vay phải sử dụng đúng cam kết và mục đích.