Một trăm cái lý không bằng một tý cái tình

Xưa nay, lời là kinh sách, là giáo luật, rồi là hiến pháp, pháp luật cũng như quy tắc ứng xử của mọi quốc gia và sắc tộc. Lời là công lý.
Vì không dùng lời để tiến đến lý trí và công lý, nặng về cãi vã hòa cả làng, không minh định nổi chẳng ai đúng, cũng chẳng ai sai, không có công lý làm chỗ tựa vững mạnh cho mình, nên người Việt thiên về co cụm, bấu víu và đan kết trong tình cảm.
Mở màn người ta xác định vị trí bất khả xâm phạm của gia tộc như: Một giọt máu đào hơn ao nước lã. Rồi sau đến đơn vị quần tụ xóm làng Bán anh em xa mua láng giềng gần. Và sau đó đề cao cái làng của mình lên trên hết Ta về ta tắm ao ta/ Dù trong hay đục ao nhà vẫn hơn, hay là Lấy chồng khó giữa làng/ Hơn lấy chồng sang thiên hạ.
Và rồi tuyên bố thẳng thừng, dù thế nào, làng ta phải là oai nhất về mọi lẽ: Phép vua thua lệ làng.
Như vậy, về mặt khoa học nhân chủng, cũng như nhân bản người Việt còn ở trình độ khá ấu trĩ. Về mặt khoa học chúng ta biết, càng dựng vợ gả chồng trong những quan hệ gần gũi nhau như trong một làng, thì càng đẻ ra những đứa con còi cọc, ốm yếu, thiểu năng. Thiết nghĩ đó cũng là một trong những lý do khiến giống người Việt đã bé lại càng bé.
Trái với cách sống ở Việt Nam, người Ấn Độ chẳng hạn, trong nhiều làng, họ cấm trai trong làng được bén mảng đến gái cùng làng, dù có yêu thầm nhớ trộm thế nào, trai gái cùng làng cũng không được lấy nhau.
Mà gái làng ta dành cho trai làng khác. Và trai làng ta phải ra thiên hạ mà kiếm vợ. Như vậy, những đứa con được ra đời từ gien bố ở cách xa gien mẹ, nên to lớn mạnh khỏe.
Tính co cụm, móc nối, cánh hẩu là một căn bệnh rất nặng của người Việt, thể hiện ra ở địa phương nào cũng trầm trọng, nó vừa làm phân tán vừa làm suy yếu tính hiệp nhất của quốc gia. Ngay cả thánh thần cũng bị họ chia ra của làng này hay của làng kia, như: Chuông làng nào làng ấy đánh/ Thánh làng nào làng ấy thờ.
Trong mọi việc vì không giải quyết theo lý mà chỉ lụy tình, người Việt thường có thói quen: Người càng thân ta thì càng đúng hơn. Thậm chí có việc người nhà ta, người làng ta, người cơ quan ta sai lè lè, không còn cách nào khác, người đứng ra bênh vực bảo: Anh này cũng đúng, anh kia cũng chẳng sai. Vì thế mọi người mới có kiểu xưng hùng xưng bá địa phương: Chó cậy gần nhà, gà cậy gần chuồng.
Nhưng khi đã cậy gần nhà để có người bênh, thì những con người đó đi sang làng khác, địa phương khác lại mất thiêng, không có ai bảo vệ nữa, cho nên dù có đúng “ có phải cũng trở thành yếu đuối. Đấy, cái kiểu công lý người làng hay công lý tình cảm yếu ớt đến vậy, ra khỏi làng, là bị phụ thuộc ngay công lý của làng khác.